ฟางข้าวที่ใช้เพาะเห็ดฟาง

ฟางข้าวหรือซังข้าว เป็นวัตถุดิบที่สำคัญที่สุดในการเพาะเห็ดฟาง บ้านเรามีฟางข้าวหรือตอซังเป็นจำนวนมาก แต่ยังมีการนำไปใช้ประโยชน์น้อย ดังนั้นการนำซังข้าวมาใช้เพาะเห็ดฟางหรือเห็ดอื่นๆ เป็นการใช้ทรัพยากรชนิดนี้ทางหนึ่ง หลังจากใช้เพาะเห็ดแล้ว อาจนำซังข้าวที่สลายตัวดีเป็นปุ๋ยหมักได้ด้วย
เป็นที่น่าสังเกตว่า การนำฟางข้าวหรือตอซังไปใช้เพาะเห็ดฟาง เกษตรกรจะทำเฉพาะในช่วงที่มีฟางเหลืออยู่ในนา ซึ่งเป็นช่วงหลังการเก็บเกี่ยวผ่านไปช่วงสั้นๆ เช่นนั้นวิธีการเพาะหลังจะทำลงในแปลงนาเลย หลังจากนั้นส่วนใหญ่ก็ไม่ได้เพาะเห็ดฟางอีกแล้วเพราะฟางเริ่มหมดไป มีน้อยรายที่เก็บฟางไว้เพื่อเพาะเห็ดในภายหลัง
แม้ว่าในช่วงที่ดีที่สุดสำหรับการเพาะเห็ดฟาง คือ ช่วงหลังการทำนา มีฟางเหลืออยู่ในนาเป็นจำนวนมาก และดอกเห็ดออกดอกได้ดีเพราะเป็นช่วงหน้าร้อน แต่ราคาเห็ดจะต่ำเพราะมีการเพาะกันมาก
ความจริงหลังจากการทำนาและฤดูร้อนผ่านไปแล้ว เรายังสามารถที่จะเพาะเห็ดฟางขาย ได้อีก และเป็นช่วงที่ดอกเห็ดมีราคาดีด้วย แม้ว่าดอกจะออกน้อยลงเพราะอากาศไม่ดีเท่าฤดูร้อน แต่สามารถขายได้ราคาดีมาก ฟางข้าวที่ใช้เพราะเห็ดใช้ได้ทั้งฟางข้าวเหนียวและฟางข้าวเจ้า ภาคปฏิบัติจริงๆ ส่วนใหญ่ใช้ตอซังหรือต้นข้าว หากสามารถถอนโคนต้นติดดินนาด้วยจะทำให้เพาะแล้วเกิดดอกเห็กได้ดีขึ้น ตอซังควรเป็นซังแห้งสนิทจริงๆ ไม่ควรโดนฝนมาก่อนจนซังหรือฟางเน่า

ลักษณะของเชื้อเห็ดฟางที่ดี

เชื้อเห็ดฟางที่ดีจะต้องไม่อ่อนหรือแก่เกินไป สังเกตเชื้อได้จากลักษณะของเส้นใยกล่าวคือ อายุของเชื้อเห็ดฟางจาก อ่อนถึงแก่มีอายุประมาณ 20 วัน เชื้อเห็ดฟางที่ยังอ่อนเส้นใยของเห็ดจะเริ่มลามจากด้านบนของเชื้อลงมาด้าน ล่าง ถ้าเส้นใยเพิ่งลามลงไปได้ครึ่งถุงแสดงว่า เชื้อยังอ่อนอยู่ ถ้าลามไปถึงก้นถุงหรือก้นกระป๋องแสดงว่าเชื้่อมีอายุพอดี ควรใช้เพาะทันที
เชื้อที่มีเส้นใยลามเต็มถุงไม่ควรเก็บไว้นานเกินไป เชื้อที่มีอายุมากหรือเส้นใยเจริญเต็มถุงแล้วต่อไปเส้นใยจะยุบมีสีออกเหลือง แสดงว่าเชื้อเริ่มแก่มาก แต่เชื้อที่เพิ่งเริ่มแค่เล็กน้อย แต่มีคุณภาพดีอยู่เส้นใยจะเริ่มรวมตัวทางด้านบนของปากถุงหรือชักใยเกาะฝากระ ป๋องเล็กน้อย และเส้นใยจะรวมตัวกันสร้างสปอร์ชนิดหนึ่งซึ่งมองเห็นเป็นแผ่นเล็กๆ สีน้ำตาลออกแดงเรียกว่า คลามิไดสปอร์ หรือรวมกลุ่มกันเป็นจุดสีขาวๆในบางสายพันธุ์ แสดงว่าเป็นเชื้อที่ดีและไม่เป็นหมัน เชื้อที่เป็นหมันเพาะแล้วไม่เกิดดอก เส้นใยจะรวมตัวกันอย่างมากมายขาวฟูผิดปกติไม่ควรใช้เพาะ
เชื้อเห็ดฟางที่ดีจะต้องมีกลิ่นหอมแบบกลิ่นเห็ด เมื่อเทออกมาจากถุงหรือกระป๋องเชื้อจะจับรวมตัวกันเป็นก้อนไม่ร่วงหรือแฉะและไม่มีน้ำหนักมากเกินไป
นอกจากนี้จะต้องตรวจดูว่าภายในถุงหรือกระป๋องต้องไม่มีตัวไรเล็กๆ หรือมีราต่างๆ เช่น ราแดง ราเหลือง ราเขียว ขึ้นไปปะปนอยู่ ซึ่งแสดงว่าเชื้อไม่ดี
การซื้อเห็ดฟางไปเพาะมีอยู่ 2 วิธี
วิธีแรก คือ การเลือกซื้อด้วยตนเอง หากดูเชื้อเป็นสามารถทำให้ได้เชื้อดีไปเพาะ และสามารถเลือกร้านที่เชื้อมีคุณภาพได้ โอกาสที่เชื้อเสียมีน้อย
วิธีที่สอง คือ การติดต่อสั่งซื้อเชื้อทางไปรษณีย์ เป็นวิธีการที่ต่อเนื่องกับวิธีแรกคือ เมื่อทราบที่ซื้อเชื้อแล้วได้มีการตกลงที่จะสั่งซื้อกันทางไปรษณีย์ ส่วนใหญ่ผู้ซื้อจะต้องส่งเงินไปให้แก้ผู้ขายทางธนาณัติตามจำนวนเชื้อที่ต้อง การ โดยทางผู้ซื้อจะต้องบวกค่าขนส่งลงไปในเชื้อแต่ละกระป๋องด้วย อาจบวกค่าขนส่งเพิ่มจากราคาเชื้อกระป๋องหรือถุงละ 1-2 บาท
ผู้ขายจะจัดส่งเชื้อให้แก่ผู้ซื้อได้ 2 วิธี คือ วิธีแรกหากซื้อไม่มาก เช่น 10-20 กระป๋องหรือถุง ผู้ขายจะจัดส่งเชื้อให้แก่ผู้ซื้อทางไปรษณีย์โดยผู้ซื้อเพียงแต่รอรับเชื้อ ที่บ้าน การสั่งซื้อเชื้อด้วยวิธีนี้จะต้องเตรียมฟางและเตรียมการเพาะไว้ให้พร้อม เพราะเชื้อต้องเดินทางหลายวัน เชื้อที่บรรจุกล่องและขนส่งด้วยวิธีนี้มักจะกระทบกระเทือนมาก และเชื้อแก่เร็วเพราะถูกจำกัดอยู่ในกล่องแคบๆ ซึ่งมีความร้อนสูงทำให้เส้นใยเดินได้เร็ว เมื่อนำไปเพาะอาจทำให้ผลผลิตลดลงเล็กน้อย ดังนั้นเมื่อได้รับเชื้อจะต้องทำการเพาะทันที การกำชับให้ผู้ขายส่งเชื้อที่ขณะส่งเชื้อยังอ่อนอยู่หรือมีอายุขนาดกลาง เมื่อเชื้อถึงมือผู้รับเชื้อมีอายุพอดีจะลดความเสียหายได้
การสั่งซื้อวิธีที่สองเป็นวิธีที่สั่งซื้อกันเป็นจำนวนมากเกิน 100 ถุง ขึ้นไปจะต้องมีการตกลงค่าจัดส่งไว้ก่อนเช่นเดียวกับวิธีแรก ผู้ขายจะจัดส่งเชื้อได้ 2 ทาง คือ ทางรถไฟและทางรถยนต์แล้วแต่จะตกลงกันหรือขึ้นอยู่กับความสะดวกของผู้รับ การขนส่งเชื้อเห็ดทางรถยนต์ รถบรรทุกสินค้า รถสิบล้อ จะเป็นวิธีที่สะดวกและรวดเร็วมาก สามารถจัดส่งไปได้ทั่วถึงทุกจังหวัด ใช้เวลาในการจัดส่งเพียงคืนเดียวโอกาสที่เชื้อเสียหายมีน้อยและเสียค่าขนส่ง ถูก โดยเฉพาะผู้ที่อยู่ในตัวจังหวัดและอำเภอใหญ่ๆ ซึ่งปัจจุบันรถบรรทุกชนิดนี้ใช้บริการได้ทั่วถึงทุกจังหวัดของประเทศ ส่วนท้องที่ที่การขนส่งด้วยรถชนิดนี้ยังไปไม่สะดวก วิธีแก้ปัญหาทำได้โดยการที่ผู้ซื้อเดินทางไปรับเชื้อ ณ ที่ทำการปลายทางของบริษัทที่รับขนส่ง ซึ่งเป็นวิธีที่สามารถรับเชื้อได้รวดเร็วและไม่เป็นปัญหามากนัก
การสั่งซื้อโดยทางรถ ร.ส.พ. จะต้องระมัดระวังเป็นพิเศษเพราะด้วยบริการที่เป็นรัฐวิสาหกิจจะต้องมีขั้น ตอนในการจัดส่ง ณ ที่ทำการหลายวัน ส่วนใหญ่เชื้อจะมีอายุมากหรือเชื้อแก่ก่อนถึงมือผู้รับ ส่วนการขนส่งทางเครื่องบินหรือทางเรือไม่เป็นที่นิยมกันเพราะต้องเสียค่า ระวางแพง หรือได้รับเชื้อช้ามากในกรณีส่งทางเรือ

อุปกรณ์ที่ใช้ในการเพาะเห็ดฟาง

เชื้อเห็ด ก่อนที่จะเริ่มต้นเพาะเห็ดฟางผู้เพาะควรจะต้องทำความรู้จักกับเชื้อเห็ดฟางให้ดีเสียก่อน ทั้งนี้เพราะเชื้อเห็ดฟางมีบทบาทที่สำคัญมากที่สุดในกระบวนการเพาะเห็ดชนิดนี้
อาจะกล่าวได้ว่าในการเพาะเห็ดฟาง นอกเหนือจากเรื่องปัญหาเทคนิคเล็กๆ น้อยๆ อย่างอื่นในการเพาะแล้ว ปัญหาเรื่องชนิดเห็ดนี่เองที่เป็นเรื่องใหญ่โตเป็นเรื่องที่มีคำถามกันอย่าง ไม่สิ้นสุด
ทั้งนี้เพราะนักเพาะเห็ดมือใหม่ วิธีการหรือเทคนิคต่างๆ ในการเพาะนั้นเป็นเรื่องที่สามารถเรียนรู้กันได้ และสามารถที่จะแก้ไขปัญหาที่เกิดขึ้นได้อย่างรวดเร็วแต่ปัญหาเรื่องเชื้อ เห็ด นักเพาะเห็ดมือใหม่จะต้องเรียนรู้และทำความเข้าใจให้มากๆ
ปัจจุบันนี้ แหล่งที่มีการจำหน่ายเชื้อเห็ดฟางมากและใหญ่ที่สุด ยังอยู่บริเวณสามแยกเกษตร ใกล้ๆ กับมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ อาจมีอยู่บ้างในต่างจังหวัดใหญ่ๆ เช่น หาดใหญ่ เชียงใหม่ และขอนแก่น แต่มีไม่มากหรืออาจะเป็นเชื้อเห็ดที่ส่งไปจากในกรุงเทพ ไม่ใช่เป็นเชื้อที่ผลิตในท้องที่นั้นๆ เอง
ทั้งนี้เป็นเพราะการตั้งโรงงานผลิตเชื้อเห็ดฟางจะต้อง มีต้นทุนในการผลิตสูง ต้องมีตลาดขายเชื้อที่แน่นอนและมากพอ และที่สำคัญคือจะต้องหาซื้อวัตถุดิบคือขี้ม้าสดได้ง่าย ขี้ม้าสดเป็นส่วนประกอบที่สำคัญที่สุดของเชื้อเห็ดฟาง คอกม้าในเมืองไทยมีไม่มากและไม่แพร่หลายมากนัก ทำให้ไม่สามารถกะงานโรงงานการผลิตเชื้อเห็ดไปในต่างจังหวัดได้
ระบบการขนส่งทางบกที่สะดวกและคล่องตัวของไทยเราในปัจจุบัน ก็เป็นสาเหตุที่ทำให้การตั้งโรงงานผลิตเชื้อเห็ดฟางเป็น ไปได้ยากขึ้น แม้ว่าอาจสะดวกในการขนส่งวัตถุดิบแต่การส่งเชื้อเห็ดสำเร็จรูปจากฟาร์มที่ ได้มาตรฐานกว่าไปขายหรือไปตีตลาดย่อมเป็นวิธีการที่ดีกว่า
เชื้อเห็ดฟางมีลักษณะคล้ายๆ กับปุ๋ยหมัก ส่วนประกอบสำคัญคือขี้ม้าสดผสมกับเปลือกเมล็ดบัวและไส้นุ่น บรรจุอยู่ในถุงพลาสติกเป็นถุงเดี่ยวๆ บางยี่ห้อก็มีลักษณะเป็นรูปก้อนกลมๆ เพราะมีการนึงด้วยกระป๋อง เวลาขายจึงเทออกมาใส่ถุงๆ ละ 4 กระป๋อง หรือ 4 ก้อน สาเหตุที่มีการใช้กระป๋องเชื้อเห็ดฟางเพราะฟาร์มสมัยก่อนๆ เริ่มต้นด้วยวิธีบรรจุเชื้อในกระป๋องแล้วนำไปนึ่ง เวลาขายจึงเทออกมาใส่ถุงให้ผู้ซื้อ ผู้ซื้อส่วนใหญ่รุ่นก่อนๆ ก็รู้จักและเคยชินกับเชื้อชนิดกระป๋อง ส่วนฟาร์มต่างๆ ก็มีกระป๋องชนิดดังกลาวอยู่เป็นจำนวนมาก อาจยังเสียดายกระป๋องและกลัวเสียลูกค้า จึงยังต้องใช้กระป๋องนึ่งอยู่ ในอนาคตเมื่อกระป๋องชำรุดเสียหายร่อยหรอไป ก็คิดว่าคงจะไม่ใช้วิธีการนึ่งเชื้อเห็ดชนิดนี้อีก ทั้งนี้เพราะในปัจจุบันกระป๋องดังกล่าวซึ่งเป็นกระป๋องนมยี่ห้องชนิดหนึ่ง ที่ไม่มีการผลิตขายแล้ว
ฟาร์มรุ่นหลังๆ จะไม่ใช้กระป๋องนึ่งเชื้อ จะนำเชื้อใส่ถุงพลาสติกทนร้อนแล้วนึ่งเลย เวลาขายก็ขายเป็นถุง
อย่างไรก็ตามเชื้อเห็ดทั้ง 2 ชนิด คือทั้งที่บรรจุกระป๋องนึ่งและบรรจุถุงนึ่งมีคุณสมบัติที่ดีเหมือนกันทุกประการ
แม้ว่าในท้องตลาดจะมีเชื้อเห็ดฟางอยู่หลายยี่ห้อ มีตัวแทนจำหน่ายมากรายแต่มีแหล่งผลิตหรือโรงงานไม่กี่แห่งหรือแทบจะนับราย ได้ เชื้อเห็ดฟางอาจมีหลายตราหลายยี่ห้อวางขายอยู่ตามร้านค้าตัวแทนจำหน่ายทั่ว ไป แต่ส่วนใหญ่แล้วจะมาจากโรงงานเดียวกัน หรือจากโรงงานที่ผลิตจริงๆ เพียงไม่กี่แห่ง แต่ผู้จำหน่ายนำไปติดตราหรือยี่ห้อของตัวเองลงไปก่อนขายให้แก่ผู้ซื้อ
ดังนั้นเวลาซื้อเชื้อเห็ดไปเพาะ ควรดูที่เชื้อหรือดูลักษณะของเชื้อมากกว่าดูที่ตราหรือยี่ห้อ การดูเชื้อเป็นจะทำให้ทราบว่าเป็นเชื้อที่เคยซื้อไปแล้วเพาะออกดอกดีหรือไม่ ดี นอกเหนือจากจะต้องซื้อเชื้อจากร้านที่ไว้ใจได้

ลักษณะการเพาะเห็ดฟางในปัจจุบัน

เดิมทีเดียว เราเคยมีการเพาะเห็ดฟางแบบกองสูงกัน เป็นวิธีที่ใช้ในการเพาะเห็ดฟางใน สมัยแรกๆ แต่ในปัจจุบันก็ยังมีผู้ปฏิบัติอยู่บ้าง เหมาะสำหรับการเพาะเพื่อไว้ใช้เป็นอาหารหลังบ้านแต่วิธีนี้ต้องใช้ฟางเป็น จำนวนมาก และเสียเวลา ไม่เหมาะสำหรับการเพาะเพื่อเก็บดอกเห็ดขาย
ในปัจจุบันเรานิยมการเพาะเห็ดฟางแบบกองเตี้ย ซึ่งเป็นวิธีที่สะดวกและประหยัดฟางหรือตอซังมาก สามารถทำได้ผลดีและรวดเร็ว ใช้เวลาในการเพาะเพียง 7-10 วัน ก็สามารถเกิดดอกเห็ดให้เก็บได้
การเพาะเห็ดฟางแบบกองเตี้ย มีการใช้แบบไม้ เป็นอุปกรณ์ช่วยในการเพาะ ทำให้สามารถปฏิบัติได้ง่ายและสะดวกขึ้น กองฟางมีลักษณะคงรูปและขนาดตามที่ต้องการ หลังจากใส่เชื้อเห็ดและอาหารเสริมแล้วยังมีการคลุมกองด้วยแผงจากหรือผ้า พลาสติก การดูแลรักษากองฟางที่เพาะก็ไม่ยุ่งยาก มีผลผลิตที่สูงและสม่ำเสมออีกด้วย

วงจรชีวิตเห็ดฟาง

เห็ดฟาง เมื่อเจริญเติบโตเต็มที่ก็จะมีการสร้างสปอร์เป็นหมื่นๆ สปอร์ สปอร์เหล่านี้ เมื่อปลิวไปตกในบริเวณที่มีความชื้นและอุณหภูมิเหมาะสมก็จะงอกเส้นใยขั้นต้น (Primary Mycelium) ออกมา จากนั้นก็จะมีการรวมตัวกันของเส้นใยชั้นต้น เป็นเส้นใยชั้นสอง (Secondary Mycelium) การรวมตัวของเส้นใยดังกล่าวอาจเกิดจากเส้นใยที่เกิดจากสปอร์เดียวกันเรียก ว่า Homothallic หรือเกิดจากการรวมตัวของเส้นใยที่เกิดจากต่างสปอร์กันเรียกว่า Heterothallic แต่การเกิดเส้นใยแบบ Heterothallic มีโอกาสน้อยกว่า Homothallic จากการศึกษาถึงจำนวนนิวเคลียสภายในเส้นใยพบกว่า ในเส้นใยอาจมีนิวเคลียสเป็นจำนวนมากถึว 36 นิวเคลียส เส้นใยที่เกิดแบบ Heterothallic จะเจริญช้ากว่าเส้นใยที่เจริญแบบ Homothallic และจะไม่พบคลามัยโคสปอร์ในเส้นใยแบบ Heterothallic ตามปกติแล้วเห็ดฟางจะมีอัตราการเจริญเติบโต และการใช้พลังงานในการดำรงชีพสูงกว่าเห็ดอื่นๆ แต่เห็ดฟางมีความสามารถย่อยเซลลูโลสและลิกนินได้น้อย (ดีพร้อม ไชยวงศ์เกียรติ , 2528)